Ni rahisi sana kutamka neno afya, neno hili linajenga dhana ya hali ya ukamilifu kimwili, kiakili, kijamii na kutokuwepo kwa maradhi ambayo huleta hali ya kuwa huru na kutokuwa na hali ya kuumwa au udhaifu wa mwili.
Kuwa na afya tu haitoshi, mwanadamu anapaswa kuwa na afya bora ambayo huchukuliwa kama nguzo na raslimali muhimu katika kuchangia maendeleo ya mtu binafsi, familia na nchi hususan katika kuleta maisha bora na kupunguza umaskini.
Kwa mantiki hiyo, afya bora inalenga kuwa na ustawi endelevu kwa jamii, kwa kuzingatia mchango wa mtu binafsi kulingana na nafasi, uwezo na fursa zilizopo katika kuleta maisha bora.
Upatikanaji wa afya bora unahitaji uwezeshaji wa jamii yenyewe iwe na uwezo wa kushiriki, kuamua, kupanga na kutekeleza mikakati yao ya kuwaletea maendeleo katika ngazi mbalimbali.
Ili kuwa na afya bora ni vizuri kujiuliza maswali kadhaa ambayo ndiyo yatajenga msingi imara wa afya ya mtu binafsi au jamii.
Maswali hayo ni pamoja na Unakula nini? Unakula kiasi gani? Unakula aina gani ya vyakula? Una lala kwenye nini? Unalala masaa mangapi kwa siku? Unafanya mazoezi? Unakula mara ngapi kwa siku?Unakunywa nini? Unapata hewa safi unapokuwa kazini au nyumbani? Unapata muda wa kwenda hospitali mara kwa mara kupima afya yako?
A-man-eats-junk-food
Maswali haya ni ya msingi katika kujenga afya bora kwa kuzingatia elimu ya afya na uhamasishaji miongoni mwa jamii unapaswa kuwa njia muhimu katika utoaji wa huduma za afya.
Njia hiyo inatumia utaalamu wa mawasiliano kwa kutayarisha na kuwasilisha ujumbe mbalimbali kwa mtu binafsi, familia na jamii kwa lengo la kubadilisha mienendo na tabia zinazochangia kuwepo au kutokuwepo kwa maradhi katika jamii.
Hali hiyo ya afya bora inapokuwa tofauti maana nayo hubadilika, watu wengine husema “Ninaumwa, ninahoma, sijisikii vizuri, ni mgonjwa n.k”.
Misemo hiyo ambayo hutumiwa kila mara huonesha mtu au jamii fulani afya yao sio nzuri, mara nyingi watu hawa na wale anaojiona ni wazima wanasahau wapo miongoni mwao wenye uzito mkubwa kupita kiasi ambapo hali hiyo inawafanya waonekane wanene kupita kiasi ambao huo ni ugonjwa.
Unene wa kupindukia hupelekea mwili kuwa na mafuta ya ziada ambayo hulimbikizana hadi kiwango kinachoweza kuathiri afya na kupelekea kupungua kwa matarajio ya mtu kuishi muda mrefu au kuwa na ongezeko kubwa la matatizo ya kiafya.
Utafiti mpya umeonesha watu wazima wengi duniani ni wanene kupita kiasi na kwamba hakuna matumaini ya kufikia lengo la kupunguza idadi ya watu wanene duniani.
Wanasayansi waliofanya utafiti huo ambao walitoka Chuo cha Imperial cha London, waliandika katika jarida la kimatibabu la Lancet la Uingereza, wanasema miongo minne iliyopita, kuwa na uzani wa chini kupita kiasi lilikuwa tatizo kubwa kuliko unene.
Wanasayansi hao wanasema kuwa idadi ya wanaume wanene imeongezeka mara tatu, na idadi ya wanawake nayo imeongezeka mara dufu.
Profesa Majid Ezzat, ambaye ndiye aliyeongoza utafiti huo, anasema ni kana kwamba kuna “mkurupuko wa unene”.
Wanasayansi hao wameonya kuwa tatizo hilo ni kubwa sana kiasi kwamba haliwezi kutatuliwa kupitia njia za kawaida za matibabu au kutenga maeneo ya kuendeshea baiskeli.
maxresdefault
Baada ya kuchunguza takwimu kutoka nchi 186, watafiti hao walibaini kuwa idadi ya watu wanene duniani imeongezeka kutoka milioni 105 mwaka 1975 hadi milioni 641 mwaka 2014.
Idadi ya watu walio na uzani wa chini ya kuwango nayo imeongezeka kutoka 330 milioni hadi 462 milioni katika kipindi hicho.
Kiwango cha unene miongoni mwa wanaume kimepanda kutoka asilimia 3.2 mwaka 1975 hadi asilimia 10.8, na miongoni mwa wanawake viwango vya unene vimepanda kutoka asilimia 6.4 mwaka 1975 hadi asilimia 14.9 mwaka 2014.
Hali hiyo ina maana kuwa kulikuwa na wanaume wanene 266 milioni na wanawake wanene 375 milioni mwaka 2014.
Kwa mujibu wa ripoti ya Shirika la Afya Duniani (WHO), Bara la Ulaya ndilo limeonekana kuwa lenye watu wengi wanene kupita kiasi.
Ripoti hiyo inayojulikana kwa jina European Health Report iliyotolewa 2015 inasema asilimia 59 ya watu wanaoishi Ulaya wana uzani uliozidi au ni wanene sana.
Shirika hilo limesema eneo la Ulaya lililochunguzwa pamoja na baadhi ya maeneo ya Bara la Asia, ndiyo yenye viwango vya juu zaidi vya unywaji pombe na uvutaji sigara duniani.
Kutokana na hali hiyo, maafisa wa WHO wameonya kuwa huenda vijana wa eneo hilo “wasiishi muda mrefu kama walivyoishi mababu zao”.
Kwa mujibu wa wataalamu wa Afya wa Kimataifa, unene au uzito mkubwa ni miongoni mwa vitu vinavyoua watu wengi duniani ambapo inakadiriwa idadi watu takribani milioni 2.8 hupoteza maisha duniani kote kila mwaka kwa tatizo la unene.
Hata hivyo ripoti hiyo imeonya kuwa asilimia 30 ya watu eneo hilo bado wanavuta sigara, kwa kiwango ambacho kinazidi maeneo mengine yote.
Mkurugenzi wa WHO anayesimamia Bara la Ulaya Zsuzsanna Jakab amesema “Ripoti hii imeonyesha matumaini. Lakini bado kuna hatari iwapo uvutaji sigara na unywaji pombe utaendelea kwa viwango vya sasa. Hii inahusu sana vijana ambao huenda wasiishi muda mrefu kama mababu zao.”
Aidha, Jarida la kitabibu la Uingereza limeripoti kuwa, idadi ya watu wenye uzito mkubwa na wanene kupindukia imeongezeka zaidi katika miaka 30 iliyopita, na kufikia karibu moja ya tatu (1/3) ya watu wote duniani. Wataalamu wameitaka jumuiya ya kimataifa ichukue hatua za makusudi kwa pamoja ili kukabiliana na tishio la afya.
Ripoti iliyotolewa na watafiti kutoka chuo kikuu cha Washington cha Marekani walioongoza kikundi cha watafiti cha kimataifa imesema, idadi ya watu wanene na waliozidi uzito duniani imeongezeka kutoka milioni 857 mwaka 1980 na kufikia bilioni 2.1 mwaka 2013.
Ripoti hiyo imeonyesha kuwa, unene ni changamoto kubwa katika huduma za afya kwa nchi zote, na ni rahisi zaidi kwa watu wanene na wenye uzito mkubwa kupata ugonjwa wa moyo, kansa, ugonjwa wa kisukari na maumivu ya mifupa na kupelekea watu hao kupoteza maisha.
Inasadikiwa kuwa mwanamke Charity Pierce, 38, anayeishi huko Iowa nchini Marekani ndiye mwanamke mwenye uzito mkubwa kuliko wote hapa duniani 765 lbs, akimzidi yule wa Arizona anayejulikana kwa jina la Susanne Eman aliyekuwa na uzito wa paundi 756 mwaka 2012.
Mtu mwenye dhamira yadhati ya kupunguza uzito si mtu mwingine wa jamii yake, tiba halisi ya ya tatizo hili la unene ni mhusika ni muhusika mwenyewe kujitambua na kujua kuwa ana tatizo na awe tayari kupunguza uzito.
Mabadiliko ya tabia ni muhimu, mabidiliko hayo yanajengwa katika mfumo wa maisha ya kila siku.
Ili kuwa na afya bora ni lazima kupunguza uzito uwe unaendana na maumbile ya mtu na mwenyewe na weze kujilinda ikiwa ni pamoja na kutunza uzito alionao baada ya kupunguza uzito mkubwa wa awali ambalo ni jambo la msingi na kuzingatia kufanya mazoezi, chakula na madiliko ya tabia ya mtu mwenyewe.
Mabadiliko ya tabia yanachangia mtu mwenye uzito au unene mkubwa kupunguza kiwango cha chakula anachokula azingatie kula chakula chenye chenye virutubisho vyote muhimu vya afya na kuongeza kiwango cha kufanya mazoezi.
Kwa mujibu wa kanuni za afya, Mazoezi husaidia kupunguza uzito hasa kipindi cha miezi sita ya mwanzo na hutunza uzito uliokusudiwa kwa muda mrefu ambapo hupunguza mafuta mwilini, huongeza ufanisi wa moyo, hupunguza tatizo la shinikizo la damu na kuweka sukari katika kiwango kinachohitajika mwilini.
Inashauriwa kama mtu anayefanya mazoezi hajazoea kufanya hivyo, ni vizuri aanze taratibu na kujiwekea malengo ya kufanya mazoezi kwa muda wa nusu saa kila siku, siku tano kwa wiki ili kuufanya mwili uzoee na kufikia malengo ya kujenga mwili na hivyo kutunza uzito kulingana na uzito unaostahili.
Mazoezi yanaweza kuwa ya aina tofauti tofauti kulingana na mazingira ila dhamira ya mfanya mazoezi iendelee kuwa ni ile ile ya kupunguza uzito au unene kwa manufaa ya afya yenye tija na maendeleo kwa mtu binafsi, familia na taifa.
maxresdefault (1)
Mazoezi hayo yanaweza kuwa ni ya kuogelea, kuendesha baiskeli, kutembea, kunyanyua vitu vizito ambavyo havina uzito mkubwa pamoja kulinganisha na uzito wa mwili pamoja na mazoezi ya viungo.
Ni vema watu wanene sana wajenge tabia ya kupenda kupata ushauri na wazungumze na madaktari wao kabla ya kuanza mazoezi mapya ili miili yao ipate mazoezi kulingana na hali zao.
Msingi wa kupunguza uzito au unene ni kujua kiwango gani cha “kalori” mwili unahitaji kwa siku ili mtu huyo awe anakula chakula ambacho hakitazidisha au kupunguza kiwango cha “kalori”  zinazohitaji kwa siku.
Inakadiriwa mahitaji ya kalori siku yanatengemeana na umri, jinsia na shughuli za kimwili kwa siku husika.
Mlo mzuri ambao unachangia mtu kutokuwa na uzito mkubwa ni pamoja na ule wenye matunda kwa wingi, mboga za majani, nafaka ambazo hazijakobolewa, mafuta kidogo, mayai, nyama isiokuwa ya mafuta, samaki na kuku ili mwili upate virutubisho muhimu.
Ili kupunguza unene au uzito uliozidi, zipo njia nyingi ikiwemo njia ya kawaida, baadhi ya njia hizo ni kuepuka kula vyakula vya kusindika,  kupunguza ulaji wa kuongeza sugari, jenga tabia ya kunywa maji,  pata usingizi wa kutosha, tumia mafuta ya nazi na mimea zaidi kuliko ya mifugo, kusukutua meno kila baada ya chakula, kuishinda tamaa ya chakula unachokipenda pamoja na kula chakula taratibu.
Tabia ya ulaji wa  chakula kwa kasi zaidi ina uwezekano wa mlaji kuwa mnene ikilinganishwa na wale ambao hula polepole zaidi, kama unakula kwa haraka sana , unaweza kula kalori nyingi kabla ya mwili wako hujatambua kwamba umeshiba.
Hapa nchini Tanzania, Serikali kupitia Wizara ya Afya, Maendeleo ya Jamii, Jinsia, Wazee na Watoto, Sera ya Afya ya mwaka 1990 iliyopitiwa mwaka 2007 inatambua kuwa na jamii yenye afya bora itachangia kikamilifu katika maendeleo binafsi na ya nchi.
Madhumuni ya Sera hiyo ni kuinua hali ya afya ya wananchi wote na hasa wale walioko kwenye hatari zaidi, kwa kuweka mfumo wa huduma za Afya utakaokidhi mahitaji ya wananchi na kuongeza umri wa kuishi wa Watanzania.
Hatua hiyo itapunguza magonjwa na vifo na hivyo watu wengi kuongeza muda na umri wa kuishi kwa kuzingatia mahitaji ya makundi maalum, hususan; watoto wachanga na walio chini ya umri wa miaka mitano, watoto walio katika umri wa kuanza shule na walio shuleni, vijana, watu wenye ulemavu, wanawake walio katika umri wa uzazi na wazee.
Ni dhahiri Tanzania imekuwa msatari wa mbele katika kuhamasisha wananchi kuhusu masuala mbalimbali ya afya ikiwemo maradhi yanayoweza kuzuilika ikiwemo uzito ama unene mkubwa kupitia matamasha na maadhimisho  mbalimbali ikiwemo wiki ya utumishi, maonesho ya Sabasaba, siku kuu ya Wakuliuma maarufu kama Nane Nane pamoja na mashindano ya Shirikisho la Michezo ya Wizara na Idara za Serikali Tanzania (SHIMIWI) ambapo watu hupata huduma ya ushauri na kupima uzito wa miili yao.
Hatua hiyo ni muhimu maana inasaidia watu wengi kuweze kuyatambua na kutafuta mbinu za kuyadhibiti matatizo ya kiafya yanayowasumbua ikiwa ni pamoja na kumuelimisha kila mwananchi, aelewe kuwa anawajibika moja kwa moja kutunza afya yake na ile ya familia yake.
Ni vema kila mtu ajiepushe na kujiua kwa kujijengea tabia ya kula vyakula vya mafuta bila kufanya kazi au mazoezi ambayo hupunguza mafuta mwilini.
Je? Ni sahihi ukinenepa na rafiki yako aliyenenepa kumwambia umependeza umekuwa mnene!  Lakini ukweli ni kuwa unene unamuweka mtu katika mazingira hatarishi ya magonjwa mbalimbali ya viungo vya ndani ya mwili kama Moyo na kuziba kwa mishipa ya damu.
Kunywa juisi ya limao na asali ambayo inasaidia kuua bakteria ambao kwa namna moja au nyingine watasaidia kuweka mfumo wa chakula na utoaji taka kufanya kazi vizuri.
Epuka kuhatarisha maisha yako fanya mazoezi, kunywa maji mengi, aliyenenepa kupita kiasi mshauri apunguze unene maana kitambi “noma”
Je? Nani alaumiwe? Mfumo wa maisha au tulaumiwe wenyewe kwa kushindwa kuudhibiti mfumo wowote wa maisha ikiwemo unene au uzito mkubwa? Mwanaadamu ni mdhibiti wa kila kitu kama akidhamiria kuwa hivyo.
Imeandaliwa na Eleuteri Mangi- MAELEZO